Czym jest stopa cukrzycowa – przyczyny, zagrożenia, powikłania

Zespół stopy cukrzycowej (DFS) to powikłanie związane z wieloletnim przebiegiem cukrzycy. Występuje u około 5-10% chorych i jest główną przyczyną amputacji w tej grupie. Stopa cukrzycowa stanowi poważny problem leczniczy i terapeutyczny u pacjentów borykających się z cukrzycą. Jakie są przyczyny i pierwsze objawy problemu? Z jakimi zagrożeniami się wiąż i w jaki sposób można mu zapobiegać?

Czym jest stopa cukrzycowa?

Aby określić, w jaki sposób można zapobiegać powstawaniu tego problemu, należy przybliżyć, co to jest stopa cukrzycowa.

Mianem tym określa się infekcję, owrzodzenie i (lub) uszkodzenia tkanek głębokich połączone z zaburzeniami neurologicznymi i schorzeniami naczyń obwodowych pojawiające się poniżej kostki u pacjentów chorych na cukrzycę. Konsekwencją pojawiających się owrzodzeń i będących ich skutkiem zakażeń może być nawet amputacja kończyny dolnej.

Zespół stopy cukrzycowej – przyczyny

Rozwój stopy cukrzycowej jest bezpośrednio związany z neuropatią cukrzycową oraz miażdżycą tętnic kończyn dolnych (makroangiopatia, niedokrwienie).

Hiperglikemia powoduje uszkodzenie nerwów oraz nasilenie objawów miażdżycy, jak również szybszy rozwój schorzenia. Tej ostatniej sprzyja także współistnienie zaburzeń lipidowych, insulinooporności i dysfunkcji śródbłonka. 

Oprócz tego duży wpływ na powstawanie owrzodzeń mają różnego rodzaju modzele, obrzęki, urazy, infekcje i deformacje stóp związane na przykład z noszeniem niewłaściwie dobranego obuwia oraz zaniedbaniem pielęgnacji i higieny stóp. Wśród czynników ryzyka wymienia się także otyłość, retinopatię, palenie papierosów oraz spożywanie alkoholu. Najważniejszym czynnikiem ryzyka pozostaje jednak neuropatia – ryzyko powstania owrzodzeń jest nawet siedem razy większe u pacjentów z tym problemem w porównaniu z osobami, które się z neuropatią nie borykają.

Stopa cukrzycowa – objawy

Spośród związanych z cukrzycą powikłań, stopa cukrzycowa należy do najgroźniejszych; jest też jedną z najczęstszych nieurazowych przyczyn amputacji kończyn. Z tego powodu bardzo ważna jest odpowiednia profilaktyka oraz szybkie reagowanie w przypadku wystąpienia niepokojących objawów. Należą do nich:

• sucha skóra z nadmiernie rogowaciejącym naskórkiem,
• obecność modzeli (zgrubień warstwy naskórka),
• deformacje palców stóp (np. palce młoteczkowate),
• blada i cienka skóra stóp,
• stopa jest wyraźnie chłodna,
• obecność suchej martwicy.

W wielu przypadkach wystąpienie powyższych objawów oraz wywiad wystarczą do postawienia rozpoznania.

Zagrożenia wynikające z zespołu stopy cukrzycowej

Uszkodzenie nerwów w kończynie dolnej spowodowane neuropatią cukrzycową prowadzi do licznych zmian wtórnych. Należą do nich między innymi zaniki mięśni, zaburzenia w ukształtowaniu stopy, ograniczenie ruchomości stawów oraz zmiana rozkładu ciśnienia na stopę. Zmianie ulec mogą także funkcje fizjologiczne takie jak wydzielanie potu oraz przebieg metabolizmu w tkankach.

U pacjentów ze stopą cukrzycową częściej pojawiają się również grzybice. W połączeniu z neuropatią sprawia to, że wszelkie zranienia i owrzodzenia goją się gorzej niż u osób zdrowych. To z kolei może prowadzić do zakażeń oraz amputacji stopy. Jest to jednak ostateczność, a chirurgiczne leczenie stopy cukrzycowej obejmuje wiele innych elementów. W placówce medycznej Vitabene nasi lekarze zajmują się skutecznym leczeniem stopy cukrzycowej, obejmującym opiekę nad pacjentem i podawanie odpowiednich antybiotyków, a w razie potrzeby zabiegi chirurgiczne, starając się nie dopuścić do konieczności posuwania się do ostatecznego rozwiązania.

Amputacja stopy a jakość życia

Z licznych badań wynika, że swoją jakość życia najwyżej ocenili ci pacjenci z zespołem stopy cukrzycowej, u których zachowana została funkcjonalna kończyna dolna. Codzienne funkcjonowanie uległo pogorszeniu jedynie w nieznacznym stopniu, nie nastąpiło także ograniczenie kontaktów społecznych.

Poziom jakości życia drastycznie maleje w przypadku amputacji kończyny. Dzieje się tak przede wszystkim na skutek ograniczenia możliwości wykonywania codziennych czynności oraz funkcjonowania w społeczności. To z kolei obniża poczucie zaradności, uzależniając pacjenta od innych w jeszcze większym stopniu i prowadząc do wycofania się z kontaktów społecznych. Wiąże się to również ze zwiększonym ryzykiem bezrobocia i dalszego obniżania jakości życia.

Jak zapobiegać powikłaniom stopy cukrzycowej?

Leczenie ran w cukrzycy to spore wyzwanie. Pomimo prób uniknięcia powikłań cukrzycy, stopa cukrzycowa jest problemem, którego nie zawsze da się uniknąć. Problem ten może mieć bardzo poważne konsekwencje. Dlatego już przy zaobserwowaniu pierwszych objawów mogących wskazywać na rozwój tego zaburzenia, należy bezzwłocznie działać. Kluczem do sukcesu jest szybko postawione rozpoznanie i natychmiastowe podjęcie leczenia.

Aby leczenie, a co za tym idzie, zapobieganie powikłaniom stopy cukrzycowej było skuteczne, podjęte działania muszą być kompleksowe i wieloaspektowe. Zazwyczaj prowadzi je kilku lekarzy z różnych dziedzin: diabetologii, ortopedii, chirurgii oraz chirurgii naczyniowej. Dlatego w przypadku tego schorzenia warto zgłaszać się do specjalistycznych placówek, takich jak poradnia stopy cukrzycowej. 

Powikłania stopy cukrzycowej, które mogą prowadzić nawet do konieczności amputacji stopy, dotyczą przede wszystkim osób z niewyrównaną cukrzycą. Dlatego podstawą leczenia jest wyrównanie metaboliczne chorego. Oznacza to zarówno zadbanie o uzyskanie i utrzymywanie prawidłowych wartości glikemii, jak i poziomu lipidów. Konieczna jest również kontrola ciśnienia tętniczego oraz działania mające na celu zmniejszenie nasilenia agregacji płytek krwi. U wielu pacjentów borykających się z problemem stopy cukrzycowej powikłaniom pozwala zapobiec wdrożenie terapii insuliną, a także modyfikacja codziennych nawyków:

• redukcja masy ciała u osób z nadwagą lub otyłością,
• zwiększenie poziomu aktywności fizycznej,
• rzucenie palenia,
• zmiany nawyków żywieniowych zgodnie z zaleceniami specjalistów.

Bardzo ważne dla zapobiegania powikłaniom stopy cukrzycowej jest również prawidłowe leczenie chorób współistniejących, a także pojawiających się ewentualnych zakażeń. To ostatnie powinno być nie tylko miejscowe, ale i ogólne, obejmujące np. antybiotykoterapię czy stosowanie leków neuroprotekcyjnych. W wielu przypadkach pozwala to uniknąć towarzyszących stopie cukrzycowej powikłań, mogących być przyczyną amputacji kończyny.

To jednak nie są jedyne sposoby na to, jak zapobiegać powikłaniom stopy cukrzycowej. Bardzo ważne są również działania podejmowane na co dzień, również wtedy, gdy problem nie jest jeszcze zaawansowany. Chorzy powinni pamiętać o noszeniu odpowiedniego obuwia bądź wkładek ortopedycznych. W wielu przypadkach zalecane jest również odciążanie kończyny, np. poprzez korzystanie z wózka inwalidzkiego lub kul.

Istotna jest również codzienna pielęgnacja stóp, mająca na celu zapobieganie problemom, które mogą przyczyniać się do powstawania powikłań stopy cukrzycowej. Warto przy tym przestrzegać kilku podstawowych zasad:

• Każdorazowo po zdjęciu obuwia i skarpet należy sprawdzać stan stóp, by określić, czy nie pojawiły się na nich jakieś skaleczenia, otarcia czy zranienia;
• Stopy należy myć w letniej wodzie, za pomocą łagodnego mydła o pH zbliżonym do pH skóry (5,5);
• Skórę stóp po myciu należy delikatnie, ale bardzo dokładnie osuszyć; dotyczy to szczególnie przestrzeni między palcami;
• Skórę na stopach należy odpowiednio nawilżać i natłuszczać, stosując m.in. tłuste maści z witaminą A czy kremy z mocznikiem;
• Zaleca się, by paznokcie skracać raczej przy pomocy pilnika niż nożyczek, których nieuważne stosowanie może prowadzić do powstawania skaleczeń; najlepiej, jeśli tego typu zabiegi będzie wykonywał podolog. Do złuszczania naskórka można wykorzystać delikatne peelingi lub pumeks.

Bardzo ważne jest prawidłowe zaopatrzenie każdego zranienia czy otarcia. W przypadku znacznego naruszenia ciągłości skóry lub przy tendencji do powstawania owrzodzeń należy pilnie zgłosić się do specjalisty.

Aby skutecznie zapobiegać powikłaniom stopy cukrzycowej, stopy pacjenta borykającego się z tą chorobą powinny być regularnie kontrolowane przez lekarza. Częstotliwość zależy tutaj od stanu chorego i obecnych objawów. Osoby, u których nie występują symptomy neuropatii czuciowej, powinny zgłaszać się na kontrolę raz w roku. Jeśli obecne są cechy neuropatii czuciowej, niezbędna jest wizyta co ok. 6 miesięcy. Gdy towarzyszą im zniekształcenia stopy bądź objawy choroby naczyń obwodowych, kontrola powinna mieć miejsce raz na ok. 3 miesiące. Najczęściej do lekarza (raz na 1-3 miesiące) powinny udawać się osoby, które już borykały się z problemem trudno gojącego się owrzodzenia. Oprócz działań profilaktycznych i leczniczych istotna jest również odpowiednia edukacja pacjenta i udzielenie mu dokładnych informacji o tym, czym jest stopa cukrzycowa i jakie zagrożenia i powikłania są z nią związane.

Profilaktyka stopy cukrzycowej

Związane z wystąpieniem stopy cukrzycowej zagrożenia sprawiają, że już od momentu rozpoznania cukrzycy należy wdrożyć odpowiednie działania profilaktyczne. Do najważniejszych elementów prewencji należą:

• edukacja obejmująca zarówno pacjenta, jak i jego rodzinę oraz personel medyczny,
• regularna kontrola stóp pod kątem drobnych ran oraz badanie w kierunku neuropatii i innych czynników ryzyka owrzodzeń,
• unikanie chodzenia boso i ogrzewania stóp o grzejniki,
• noszenie prawidłowo dopasowanego obuwia,
• pielęgnacja paznokci i leczenie paznokci wrastających.

Powyższe działania pozwalają znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia urazów oraz zwiększyć szansę na szybkie wykrycie zmian skórnych. 

W przypadku zaobserwowania niepokojących objawów należy pilnie zgłosić się do lekarza diabetologa, lekarza pierwszego kontaktu lub lekarza w Vitabene. Pozwoli to na szybkie przeprowadzenie diagnostyki i wdrożenie leczenia zachowawczego. Obejmuje ono m.in. dopasowanie ortopedycznych wkładek do butów, antyseptykę, zabiegi pediatryczne oraz stosowanie odpowiednich opatrunków.

Bibliografia:

1. K. Zdziebło, R. Stępień, G. Wiraszka, Profilaktyka zespołu stopy cukrzycowej, Polish Journal of Health and Fitness 1, 1-11, Ostrowiec Świętokrzyski 2016;
2. Korzonek M., Markel A., Czarnota-Chlewicka J., Zespół stopy cukrzycowej – problem wciąż aktualny, Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2016, nr 1, s. 1-8;
3. Karnafel W. (red.), Zespół stopy cukrzycowej. Patogeneza, diagnostyka, klinika, leczenie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2013;
4. Stopa cukrzycowa to bardzo niebezpieczne powikłanie cukrzycy, Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, 19.08.2021, dost. 20.10.2023
5. Dr n. med. P. Witek, dr n. med. B. Katra, Stopa cukrzycowa, Mp.pl, 07.06.2017, dost. 20.10.2023 
6. Dr n. med. M. Kuberska-Kędzierska, Stopa cukrzycowa – przyczyny, objawy, zapobieganie. Jak pielęgnować stopę cukrzycową?, DoZ.pl, 04.07.2020, dost. 20.10.2023 
7. Profilaktyka zespołu stopy cukrzycowej – w domu i w gabinecie diabetologa, Polskie Stowarzyszenie Diabetyków, 03.04.2018, dost. 20.10.2023